 |
Tarihin Iraki (Mesopotamiya) |
Iraƙi ta mamaye manyan koguna biyu: Tigris da Furat. Suna kudu maso gabas daga tsaunukan arewa da ƙetaren filayen zuwa Tekun Fasha, yanki mai albarka tsakanin waɗannan kogunan yana da sunaye da yawa a cikin tarihi, ciki har da Al-Jazirah, ko "tsibirin," a cikin Larabci da Mesopotamiya a Girkanci.
Yawancin sassa na Iraki wuraren zama ne masu wahala. Hamadar dutsen ta mamaye kusan kashi 40 na ƙasar. Wani kashi 30 cikin 100 na dutse ne mai tsananin sanyi. Yawancin kudanci yana da damshi. Yawancin 'yan Iraki suna zaune tare da filayen Tigris da Furat.
Masarautar Hashemite ta Iraki ta sami 'yancin kai daga Burtaniya a shekara ta 1932. A shekara ta 1958, an hambarar da daular kuma aka kafa Jamhuriyar Iraki. Kasar Iraqi dai ta kasance karkashin jam'iyyar Arab Socialist Baath Party daga 1968 zuwa 2003, karkashin jagorancin Ahmad Hassan al-Bakr sannan ta Saddam Hussein a matsayin kasa mai jam'iyya daya.
Tarihin Iraki yana cike da sauye-sauye marasa dadi. A cikin shekaru 30 da doriya da suka gabata kadai, ta ga manyan yake-yake guda biyu, takunkumin kasa da kasa, mamayar gwamnatin kasashen waje, tawaye, da ta'addanci. Amma Iraki ƙasa ce da tsoffin al'adu da yawa suka bar tambarin ɗaukaka ga ƙasar, yanki, da ma duniya gabadaya.
Sumeriyawa sun sami wayewar farko a Iraki a kusan 3000 kafin haihuwar Annabi isa (AS) Nau'in rubutu na farko, wanda ake kira cuneiform, ya fito daga Uruk, wani birni na Sumerian. Kusan shekara ta 2000 BC, Babila suka sami iko a kudancin Mesofotamiya. Sarkinsu Hammurabi ya kafa tsarin dokoki na farko da aka sani.
Mulkin Babila ya ƙare a shekara ta 539 Kafin haihuwar Annabi isa (AS) lokacin da Farisawa suka mamaye kasar. A shekara ta 646 Miladiyya Larabawa suka yi wa Farisa juyin mulki suka shigar da Musulunci a Iraki. Baghdad ba da jimawa aka kafa ta a matsayin birni na farko na duniyar Musulunci.
Iraki, wacce aka fi sani da Mesopotamiya a tarihi, tana daya daga cikin tsoffin wayewa, tun daga 3000 Kafin haihuwar Annabi isa (AS) a lokacin Neolithic Ubaid. Ita ce tsakiyar tsoffin daulolin da suka haɗa da Sumer, Akkadian, Neo-Sumerian, Babila, Neo-Assuriyawa, da Neo-Babila.
Mesopotamiya ta kasance a farkon rubuce-rubucen farko, adabi, kimiyya, lissafi , dokoki, da falsafa. Daular Neo-Babila ta fada hannun Daular Achaemenid a shekara ta 539 KZ (Kafin haihuwar Annabi isa (AS) Daga nan sai Iraqi ta fuskanci mulkin ta hannun Girka, Parthia, da na Romawa. Yankin ya ga gagarumin ƙaura daga kasashen Larabawa da kafa Masarautar Lakhmid a kusan 300 AZ. Sunan larabci al-Iraq ya fito a wannan zamani daga Daular Sassanid, wacce ke mulkin yankin, Khalifancin Rashidun ne suka mamaye ta a karni na 7. Baghdad, wanda aka kafa a shekara ta 762, ya zama babban birnin Abbasiyawa a tsakiya da kuma cibiyar al'adu a lokacin zinare na Musulunci.
Bayan mamayar Mongol a shekara ta 1258, martabar Iraqi ta ragu a karkashin sarakuna daban-daban har sai da ta zama wani bangare na Daular Usmaniyya a karni na 16. A shekara ta 1534, daular Usmaniyya daga kasar Turkiyya suka mamaye kasar Iraki, sunyi mulki kusan shekaru 400 har sai da turawan Ingila suka mamaye Iraki.
Bayan yakin duniya na daya, Iraqi na karkashin mulkin Birtaniya sannan ta zama daula a shekara ta 1932. An kafa jamhuriya a shekara ta 1958. Mulkin Baath Party daga 1968 zuwa 2003 ya hada da yakin Iran da Iraqi da kuma yakin Gulf, wanda ya kawo karshen mamayar Amurka a 2003.
A shekara ta 1979, Saddam Hussein da jam'iyyarsa ta Baath suka mamaye kasar Iraki tare da yada ra'ayin cewa Larabawa ne su mallaki kasar. Hussaini ya yi mulki har zuwa 2003.
Mutane Da Al'ada
Iraki na daya daga cikin kasashe masu mabambantan al'adu a Gabas ta Tsakiya. Larabawa, Kurdawa, Turkmen, Assuriyawa, Mandaeans, da Armeniya, da sauransu, suna magana da yarukansu kuma suna riƙe da al'adu da addini.
'Yan Iraqi sun taɓa samun mafi kyawun makarantu da kwalejoji a cikin ƙasashen Larabawa. Hakan ya canza bayan yakin Gulf a 1991 da kuma takunkumin Majalisar Dinkin Duniya da ya biyo baya. A yau kusan kashi 40 cikin 100 na mutanen Iraqi ne kawai ke iya karatu ko rubutu.
Dabi'a
Kare namun daji na Iraki babban aiki ne. A zahiri babu wuraren da ake karewa a cikin ƙasar. Kuma da yakin da ake yi, gwamnati, a fahimtata fi damuwa da kare mutane da dukiyoyi fiye da tsirrai da dabbobi.
Kafin mamayewar Amurka a Iraki a cikin 2003, an yi la'akari da nau'ika namun daji da yawa na cikin haɗari, kamar da cheetah , awakin daji, da bauna. Masana kimiyya ba su iya tantance halin da wadannan dabbobi ke ciki ba tun lokacin da aka fara yakin.
Kogunan Iraki da kwararo-kwararo gida ne ga kifaye da yawa , ciki har da carp mai iya girma zuwa kilogiram 300 (kilogram 135) da sharks da ke iyo daga Tekun Farisa.
Gwamnati Da Tattalin Arziki
A watan Janairun shekara ta 2005, 'yan Iraqi sun kada kuri'a a zaben demokradiyya na farko a kasar cikin fiye da shekaru 50. Sai da aka dauki wasu watanni uku kafin gwamnati ta hau karagar mulki, amma an kafa sabuwar dimokuradiyya ta Iraki domin tabbatar da wakilcin dukkanin kabilu.
Iraqi ce kasa ta biyu a duniya wajen samar da mai. Sai dai takunkumin da kasashen duniya suka kakabawa kasar a shekarun 1990 da rashin zaman lafiya da yakin 2003 ya haifar ya bar Iraki cikin talauci.
